Van take-make-waste naar circulaire economie

Slim omgaan met grondstoffen

In een circulaire economie staat het hergebruik van producten en grondstoffen centraal en worden afval en schadelijke emissies naar bodem, water en lucht zo veel mogelijk voorkomen. De overgang naar een circulaire economie kan Nederland minder afhankelijk maken van de import van schaarse grondstoffen en bijdragen aan een schoner milieu.

Materialen hoogwaardig benutten

Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) is het nationale instituut voor strategische beleidsanalyses op het gebied van milieu, natuur en ruimte en valt onder het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Het adviseert beleidsmakers gevraagd en ongevraagd op basis van wetenschappelijk onderzoek. Aldert: ‘De term ‘circulaire economie’ is vrij nieuw, maar we zijn natuurlijk al veel langer met dit onderwerp bezig. Grondstoffen zijn schaars. Het wordt steeds urgenter beschikbare grondstoffen zo efficiënt mogelijk in te zetten. Van een take-make-waste-economie gaan we richting een circulaire economie, waarbij we producten en materialen steeds langer en opnieuw gebruiken. In een circulaire economie houd je grondstoffen langer in de kringloop en benut je de materialen die er zijn, zo hoogwaardig mogelijk. In plaats van bouwmaterialen op de stort te gooien, worden ze in een circulaire economie hergebruikt.’

Bouwen met Lego voor volwassenen

Onlangs is hiertoe een nieuw rijksbreed programma gelanceerd: Nederland Circulair 2050. Eén van de doelen: 50% minder verbruik van primaire grondstoffen zoals mineralen, fossiele brandstoffen en metalen in 2030. Aldert: ‘Er zijn verschillende strategieën om daar te komen, met hogere en lagere prioriteit. Voor een ‘circulaire economie’ is meer nodig dan afval scheiden. De meest effectieve manier om circulariteit te bevorderen, is productie overbodig te maken of producten slimmer te ontwerpen. Ontwerpers nemen herbruikbaarheid steeds vaker mee in hun ontwerpen. Als je bijvoorbeeld een kantoor ontwerpt met gestandaardiseerde onderdelen - Lego voor volwassenen - kan het over 20 jaar gemakkelijk omgevormd worden tot iets anders. Steeds meer producenten gaan inzien waarom circulair ontwerpen noodzaak is. Ten eerste boek je behoorlijke milieuwinst in de productieketen met een groen ontwerp: minder materialen, waterbesparing en minder CO2-uitstoot. En het levert naar verwachting ook extra banen op. Denk bijvoorbeeld aan werk in de recycling of reparatie, maar ook Dutch design.’

‘Afval moet de nieuwe grondstof worden’

Aldert Hanemaaijer

Van visnet naar tapijttegel

Ook intensiever productgebruik is een effectieve strategie, door bijvoorbeeld met meerdere mensen een auto te delen. Net als hergebruik, bijvoorbeeld na reparatie of modernisering. Aldert: ‘Om hergebruik te stimuleren, is verandering aan de voorkant nodig. We moeten anders kijken naar producten. Als je herbruikbaarheid aan de voorkant goed regelt, kun je er aan de achterkant veel meer mee. Bijvoorbeeld producten die makkelijk uit elkaar te halen zijn, of producten die in plaats van 23 maar 5 kunststoffen bevatten.’ Een bekend voorbeeld van hergebruik komt uit de tapijtbranche. ‘Het bedrijf Interface gebruikt afgedankte visnetten, die worden ingezameld door lokale vissers rond de kust van India en de Filipijnen. Deze netten verwoesten nu het zeeleven. Van die visnetten maken ze tapijttegels. Die tegels koop je niet, maar lease je. Breng je ze na gebruik terug, dan maakt Interface er weer iets nieuws van. Door deze constructie ligt de prikkel bij de fabrikant om de tapijttegels zo te maken, dat ze er later nog wat mee kunnen.’

Circulariteit kun je meten

Een van de taken van het PBL is om de voortgang van de circulaire economie te meten. Hiertoe ontwikkelde Aldert samen met zijn collega’s en de Universiteit Utrecht een model. ‘Hoe weet je of je op de juiste weg bent? Resultaat kun je meten in euro’s of kilotonnen, maar veel voordelen zijn pas op langere termijn te zien. Monitoring van de voortgang moet daarom zowel het transitieproces als de effecten daarvan in kaart brengen. Bij het transitieproces gaat het om zaken als: is er voldoende kennis beschikbaar, experimenteren ondernemers voldoende met circulaire oplossingen en nieuwe verdienmodellen, zoeken partijen elkaar op? Daarnaast meten we de effecten nu, zoals milieuwinst en economische toegevoegde waarde.’

Van convenant tot normering

Het transitieproces valt of staat met de bereidwilligheid van bedrijven anders te gaan produceren. Aldert: ‘Als bedrijven kansen zien, gaan ze vliegen. Onze rol is vooral de belemmeringen te identificeren, zodat de overheid ze weg kan nemen. Techniek lijkt niet de belangrijkste bottleneck. Kosten wel: nieuwe, schonere technieken zijn vaak duurder. De overheid kan dan grofweg drie instrumenten inzetten om bedrijven over de streep te trekken. Door convenanten – vrijwillige maar geen vrijblijvende afspraken – te maken, financieel voordeel te bieden of uiteindelijk harde eisen te stellen via slimme wetgeving, die ruimte laat voor innovatie. Neem als voorbeeld het plasmascherm. Rond de millenniumwisseling rukte die in alle woonkamers op. Al snel bleek dat ze energie vreten. Toen op Europees niveau eisen werden gesteld aan hoeveel energie een televisie mag verbruiken, verdween het plasmascherm al snel van de markt.’

Gebruik in plaats van bezit

Een belangrijk element van de circulaire economie is het verdienmodel: betalen voor gebruik in plaats van bezit. Aldert: ‘Van nieuwe verdienmodellen als lease wordt veel verwacht. Bij het voorbeeld van de tapijttegels werkt dit leasemodel goed. Maar het hoeft niet altijd te werken. Als een bedrijf de herbruikbaarheid niet regelt aan de voorkant, gaan producten later wellicht alsnog de verbranding in. Betalen voor gebruik gebeurt al wel veel meer. Denk aan deelauto’s, Spotify, Netflix. Jongeren bezitten geen cd’s maar streamen alles. Ik hoop dat die trend doorzet.’

Stad is goudmijn

‘Aan de andere kant, jongeren hebben misschien minder met spullen en plastic, maar ze bezitten wel talloze mobieltjes en tablets. ‘Urban mining’ is daarom een actueel thema: de stad als goudmijn. Want in al die tonnen elektrische apparaten die jaarlijks worden weggegooid, zit meer goud dan in een Afrikaanse goudmijn. De vraag is: hoe haal je dat edelmetaal uit die apparaten in plaats van dat mensen al die mobieltjes weggooien? Het Belgische bedrijf Umicore wil die cirkel sluiten en herwint edelmetalen voor een tweede leven. Maar er is wel schaal nodig om dit efficiënt te kunnen doen.’

Verrassende samenwerkingsverbanden

Nederland heeft veel kennis opgebouwd over de circulaire economie, zegt Aldert. ‘Wij zijn goed in recycling en de logistiek eromheen, helemaal in een dichtbevolkt land als Nederland is dat best een uitdaging. Die kennis kunnen we goed vermarkten. In bepaalde niches hebben we internationaal toonaangevende bedrijven in huis.’ Om tot circulaire oplossingen te komen, is het belangrijk dat partijen elkaar vinden. ‘Er zullen verrassende, niet voor de hand liggende samenwerkingen gaan ontstaan. Stel je voor dat een vakantiepark een meubelfabrikant vraagt circulaire meubels te leveren. Het park wil de meubels niet kopen, maar leasen, zodat de meubelfabrikant er na gebruik weer wat mee kan. Dan is er ook een partij nodig voor de voorfinanciering, zoals een bank of pensioenfonds. Samenwerking is nodig over ketens heen en de overheid kan daarbij helpen.’

Niet kopiëren, wel leren

Aldert: ‘Komend jaar gaan we verder met het meten van de voortgang van de circulaire economie. Daarnaast willen we een overzicht maken van wat wel en wat niet werkt. Ook willen we inzicht krijgen in hoe het buitenland de circulaire economie aanpakt. Welke instrumenten zetten zij in? Zo is er in Berlijn een centrum dat actief met het MKB in gesprek gaat over circulair ondernemen en geldbesparing. Ik zeg niet dat we zo’n initiatief moeten kopiëren, maar we kunnen zeker van elkaar leren.’

Kijk voor meer informatie over circulaire economie op de themasite van het PBL.